اقتصاد ایران آب رفت؛ سفره‌های مردم کوچک شد
منفی ۳٫۵درصد! این تازه‌ترین رونمایی مرکز آمار ایران از وضعیت شاخص رشد اقتصادی ایران در بهار امسال است، اقتصادی که قرار بود در فصل بهار رشد را تجربه کند حالا تحت فشار تحریم‌ها و البته حمله کرونا آب رفته و سفره‌های مردم کوچک‌تر شده است. پیش‌ازاین مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی هشدار داده بود که حتی اگر اقتصاد ایران از امسال تا ۶سال بعدازآن هرسال ۸درصد بزرگ‌تر شود، متوسط سطح درآمد ایرانیان به سال۱۳۹۰ برمی‌گردد و در غیراین صورت باید منتظر فقیرتر شدن مردم و افزایش شکاف طبقاتی در کشور باشیم.
چه اتفاقی رخ داده است؟
بیایید نخست گزارش رسمی مرکز آمار ایران را مرور کنیم. تازه‌ترین گزارش این نهاد به ما می‌گوید: کل ارزش محصول تولید ناخالص داخلی کشور به قیمت ثابت سال۱۳۹۰ در ۳ماهه نخست سال۱۳۹۹ به رقم ۱۶۵۶هزار میلیارد ریال با نفت و ۱۴۴۵هزار میلیارد ریال بدون احتساب ارزش‌افزوده بخش نفت رسیده درحالی‌که ارزش تولید ناخالص داخلی ایران با نفت در بهار سال گذشته ۱۷۱۶هزار میلیارد ریال و بدون نفت ۱۴۷۱هزار میلیارد ریال برآورد شده بود. به‌این‌ترتیب شاخص رشد اقتصادی ایران در بهار امسال با نفت منفی ۳٫۵درصد و بدون نفت منفی ۱٫۷درصد است که رشد اقتصادی بخش کشاورزی مثبت یک‌دهم درصد، گروه صنایع و معادن منفی ۴٫۴درصد، و خدمات منفی ۳٫۵درصد برآورد می‌شود. مرکز آمار ایران می‌گوید: ارزش اقتصادی بخش استخراج نفت و گاز طبیعی ایران در بهار امسال ۱۴٫۳درصد کمتر شده است.
روند رشد اقتصادی ایران و نوسان ارزش‌افزوده هر یک از ۳بخش عمده و اصلی یعنی کشاورزی، صنایع و معادن و خدمات نشان می‌دهد که علاوه بر تحریم‌ها که زیرگروه استخراج نفت و گاز را به‌شدت متأثر کرده، حمله کرونا باعث شده تا بخش خدمات آسیب جدی ببیند به‌نحوی که خدمات عمده‌فروشی، هتل و رستوران افتی ۶٫۷درصدی، مستغلات، کرایه و خدمات کسب‌وکار کاهشی ۶٫۱درصدی و سایر خدمات شخصی و عمومی سقوطی ۶۳درصدی را در بهار امسال نسبت به بهار سال گذشته تجربه کند و در نهایت ارزش‌افزوده بخش خدمات کشور که در سال گذشته رشد منفی ۷دهم درصدی را شاهد بود در بهار امسال ۳٫۵درصد از ارزش آن کاسته شود.
ثمره برجام برای اقتصاد
رشد اقتصادی ایران قبل از توافق هسته‌ای در سال۱۳۹۱ یعنی آخرین سال عمر دولت گذشته با سقوط سنگین مواجه شد و ارزش آن در آن سال نسبت به سال۱۳۹۰ به منفی ۸٫۶درصد با احتساب بخش نفت و منفی ۲٫۳درصد بدون نفت رسید. روی کارآمدن دولت حسن روحانی و تقویت باور عمومی به حل مشکلات ناشی از اختلافات بر سر پرونده هسته‌ای ایران و شکسته شدن دیوار تحریم‌ها باعث شد تا اقتصاد ایران در سال‌های ۹۲ و ۹۳ اندکی بهبود پیدا کند ولیکن شاخص رشد اقتصادی ایران هرگز به هدف تعیین شده ۸درصدی برنامه‌های توسعه نرسید و رکود اقتصادی جهان اثر خود را در سال۱۳۹۴ بر اقتصاد ایران گذاشت و رشد اقتصاد کشور به صفر رسید.
میوه برجام اما برای اقتصاد ایران تا قبل از خروج آمریکا از توافق هسته‌ای شیرین بود و در سال۹۵ اقتصاد ایران به پشتوانه برداشته شدن تحریم‌های نفتی ۱۳٫۹درصد قد کشید و حتی بدون نفت هم رشدی ۹٫۱درصدی را تجربه کرد. یک‌سال بعد یعنی در سال۹۶ بازهم اقتصاد کشور بزرگ‌تر شد و با نفت ۴٫۱درصد و بدون نفت ۵درصد رشد کرد. خروج آمریکا از برجام و اعمال تحریم‌های یکجانبه به‌ویژه بر صنعت نفت و گاز ایران باعث شد تا رشد اقتصاد ایران دوباره منفی شود و در سال۹۷ اندازه کیک اقتصادی کشور با لحاظ نفت ۴٫۱درصد و بدون آن ۱٫۵درصد کمتر از سال۹۶ شود. فشار تحریم‌ها به‌تدریج بر نوسان شدید قیمت ارز و خیز تورم ناشی از کسری بودجه دولت افزود و شاخص رشد اقتصادی ایران در سال گذشته به منفی ۶٫۹درصد با نفت و منفی ۵دهم درصد بدون نفت رسید.
سیاست دولت برای نجات اقتصاد از گرداب رکود، تقویت بخش‌های اقتصادی در فعالیت‌های غیرنفتی بود و امید داشت که با رسیدن تحریم‌ها به خط آخر شاخص رشد اقتصادی ایران به‌تدریج وارد مدار مثبت شود، بهمن سال۹۸ کرونا آمد و وضع را بدتر کرد، کسب‌وکارها تعطیل شد، مرزها بسته شد و ابرهای خاکستری بر فضای اقتصاد کشور به حرکت درآمد. بهار سال جهش تولید اما نشان داد که با تحریم و جولان دادن کرونا، اقتصاد ایران بیشتر آب می‌رود و سفره‌ها کوچک‌تر می‌شود.
هشدار جدی به سیاستگذاران
خرداد امسال و با آغاز فعالیت مجلس جدید، مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی مستند نسبت به نرخ رشد کاهنده اقتصاد و نوسان شدید آن و وابستگی‌اش به نفت هشدار داد و اعلام کرد: درحالی‌که نرخ رشد اقتصادی هدف برنامه‌های پنجم و ششم توسعه ۸درصد تعیین شده است، متوسط رشد اقتصادی کشور از سال ۱۳۹۱ تا ۱۳۹۸ نزدیک به صفر درصد بوده است. این نهاد پژوهشی با اشاره به روند نامطلوب سرمایه‌گذاری در اقتصاد یادآوری کرده بود که تشکیل سرمایه ثابت از سال۱۳۹۰ به بعد همواره روندی نزولی داشته که از منظر پتانسیل رشد اقتصادی سال‌های آینده بسیار هشدار‌دهنده خواهد بود. به‌ویژه اینکه انباشت سرمایه در بخش نفت، گاز، صنعت و معدن، ساختمان و ارتباطات از سال۹۱ به بعد منفی شده و در فاصله سال‌های ۹۰ تا ۹۸ به‌طور متوسط سالی ۲٫۲درصد از میزان سرمایه انباشته این بخش‌ها کم شده درحالی‌که طبق پیش‌بینی‌ها قرار بوده رشدی ۵٫۳درصدی را تجربه کند.
بازوی تحقیقاتی مجلس فاش گفته است که درآمد سرانه کشور از سال۹۰ تا ۹۸ افتی ۳۴درصدی را تجربه کرده و قدرت خرید هر ایرانی نسبت به سال۹۰ دست‌کم یک سوم شده است و اگر هم اقتصاد ایران از حالا به بعد رشدی ۸درصدی را در ۶سال تجربه کند، تازه سطح درآمد ایرانیان آن موقع به سطح درآمد سال۹۰ می‌رسد.
اقتصاد وارد رکود می‌شود؟
با منفی شدن شاخص رشد اقتصادی ایران به‌مدت ۱۸ماه به‌نظر می‌رسد اقتصاد کشور وارد فاز رکود شده ولیکن انتظار سیاستگذاران و دولتمردان این است که این رکود طولانی نشود؛ همزمان دولت و بانک مرکزی در تلاش هستند تا از اصابت اثرات ترکش رکود اقتصادی به سفره مردم از کانال کاهش نرخ تورم و اعمال برخی سیاست‌های توزیع یارانه‌ای جلوگیری کنند. اینکه اقتصاد ایران در تابستان امسال چه رشدی را تجربه می‌کند، از اهمیت بالایی برخوردار است چراکه پیش‌فصل تازه‌ای از نبرد اقتصاد ایران در تقابل با فشار تحریم‌ها و جولان احتمالی کرونا خواهد بود. به‌ویژه اینکه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا به هر حال بسته به اینکه چه‌کسی به کاخ سفید راه پیدا کند و چه سیاستی را در قبال ایران در پیش بگیرد، بر مسیر آینده اقتصاد و سیاست‌های سال پایانی دولت حسن روحانی تأثیر می‌گذارد. رئیس‌جمهور و تیم او تلاش می‌کنند تا زمینه‌های تهدیدکننده شاخص‌های کلان اقتصاد کشور را کاهش دهند. سال سخت اقتصاد ایران، شاید امسال باشد، به‌احتمال زیاد سخت‌ترین سال پس از انقلاب.
