دلارهای از دست رفته ایران در دوران تحریم

ایران در سال‌های تحریم‌ با چالش از دست دادن سهم خود از بازار جهانی نفت مواجه شده و بیشترین بهره را کشورهای رقیب از جمله عربستان، روسیه و عراق از این فرصت برده‌اند. بررسی‌های همشهری از ۲۱ سال تولید و صادرات نفت ایران از سال نخست ریاست جمهوری محمد خاتمی تا پایان سال ۱۳۹۶ نشان می‌دهد که ایران دلارهای زیادی را به سبب تحریم نفتی از دست داده است. دولت حسن روحانی که با مذاکرات هسته‌ای موفق شده تا بخشی از بازار خارج شده و دلارهای از دست رفته ایران را باز پس بگیرد، در ۲ سال ۹۷ و ۹۸ درست پس از خروج آمریکا از برجام و بازگشت تحریم‌ها با چالش جدی‌تری حتی نسبت به دوران تحریم‌ها در دولت احمدی‌نژاد مواجه شده و برآوردها نشان می‌دهد که در اوج فشار تحریم‌ها صادرات نفت ایران در روز به کمتر از ۵۰۰ هزار بشکه هم رسیده است. حالا اما رئیس جمهور، روحانی خیلی تلاش دارد تا دستکم تا قبل از ترک نهاد ریاست جمهوری، دیوار بزرگ تحریم‌ها علیه صنعت نفت و البته بانکی ایران را از میان بردارد و دلارهای از دست رفته را برگرداند. سوال اصلی اما این است که مدافعان تحریم‌ها و مخالفان برجام چه پاسخی درباره زیان ناشی از عدم نفع ایران در سال‌های تحریم دارند و چرا باید سهم کشور از بازار جهانی نفت در اختیار دیگران قرار گیرد و تکلیف دلارهای از دست رفته به دلیل صادر نشدن نفت و فرآورده‌های نفتی چیست؟

اوج تولید و صادرات در دولت خاتمی

بررسی‌های همشهری از میزان واقعی تولید و صادرات نفت ایران در یک بازه زمانی ۲۱ ساله یعنی از ۱۳۷۶ تا ۱۳۹۶ نشان می‌دهد که اوج تولید و صادرات نفت ایران در سال ۱۳۸۴ به عنوان میراث ۸ ساله ریاست جمهوری محمد خاتمی به ثبت رسیده و میزان تولید روزانه نفت کشور ۴٫۱۰۶ میلیون بشکه و صادرات روزانه نفت هم ۲٫۶۹۱ میلیون بشکه بوده است.  صادرات نفت ایران هم در سال ۱۳۸۴ بالاترین میزان صادرات ۲۱ ساله بوده و به ۲٫۶۹۱ میلیون بشکه در روز رسیده  است. میزان تولید نفت ایران در سال ۱۳۷۶ روزانه ۳٫۶۲۳ میلیون بشکه و صادرات هم ۲٫۴۹۶ میلیون بشکه در روز برآورد شده که نشان می‌دهد در فاصله سال‌های ۷۶ تا ۸۴ تولید نفت ایران تنها ۴۸۳ هزار بشکه و صادرات هم ۱۹۵ هزار بشکه افزایش یافته است.

نکته مهم اینکه در فاصله سال‌های ۷۶ تا ۸۴ تنها در سال‌های ۷۸، ۸۰ و ۸۱ رشد تولید نفت ایران نسبت به سال قبل افت داشته و صادرات نفت کشور هم ۵ سال نسبت به سال قبل آن رشد منفی را عمدتا تحت تاثیر بازار جهانی نفت و توافق با اوپک تجربه کرده ولیکن هیچگاه صادرات نفت ایران از روزانه ۲٫۲ میلیون بشکه پایین‌تر نیامده بود. یافته‌های همشهری از نسبت صادرات به تولید نفت کشور نشان می‌دهد که نسبت صادرات به تولید در سال ۷۶ حدود ۶۹ درصد بوده و کمتر از ۴۱ درصد از نفت و فرآورده‌های نفتی کشور در داخل مصرف شده ولیکن این نسبت به سبب رشد مصرف داخلی فرآورده‌های نفتی به ویژه بنزین و گازوییل در سال پایان سال ۸۴ به رقم ۶۶ درصد رسیده است.

افول قدرت نفت ایران در دولت احمدی‌نژاد

بیشتر تحلیلگران اقتصادی، سیاستمداران و البته مردم  از دوران ریاست جمهوری ۸ ساله محمود احمدی‌نژاد به عنوان دوران انفجار قیمت جهانی نفت و بر باد رفتن درآمدهای بی‌سابقه نفتی ایران یاد می‌کنند اما روی دیگر ماجرا آغاز افول قدرت نفت ایران در بازارهای جهانی است تا جایی که بر خلاف گفته‌ها و وعده‌ها مبنی بر اینکه تحریم نفت ایران کاغذ پاره است و نمی‌توان جلوی صادرات نفت را گرفت،  روند تولید و صادرات نفت ایران به شدت سقوط کرد. آمارهای از کارنامه تولید و صادرات نفت ایران گویای این واقعیت است که تولید روزانه نفت ایران از ۴٫۱۰۶ هزار بشکه در پایان سال ۱۳۸۴ به ۳٫۷۳۲ هزار بشکه در پایان سال ۱۳۹۱ می رسد و این روند کاهش تولید نفت ایران به سبب تشدید فشار تحریم‌ها و لغو تدریجی معافیت کشورهای محدود خریدار نفت ایران در ۲ سال نخست دولت حسن روحانی به اوج خود می‌رسد. به نحوی که تولید روزانه نفت ایران در سال ۹۱ بالغ بر ۳۷۴ هزار بشکه و در پایان سال ۹۲ هم ۶۲۵ هزار بشکه کمتر از سال پایان سال ۸۴ بوده است. زنگ هشدار وقتی برای اقتصاد ایران و بودجه عمومی دولت به صدا در می‌آید که میزان صادرات روزانه نفت ایران از نقطه اوج خود یعنی ۲٫۶۹۱ میلیون بشکه در پایان سال ۸۴ به ۱٫۹ میلیون بشکه در روز در پایان سال ۹۱ یعنی ۷۹۱ هزار بشکه ریزش می‌رسد. نتیجه اینکه نسبت صادرات به کل تولید روزانه نفت ایران از ۶۶ درصد در پایان سال ۸۴ با افتی ۱۵ واحد درصد کاهش به ۵۱ درصد می‌رسد و به این ترتیب انفجار درآمدهای نفتی ایران در دولت محمود احمدی‌نژاد با سقوط آزاد تولید و صادرات نفت ایران و خارج شدن بازار نفت کشور همراه می‌شود و نکته مهم‌تر اینکه دایره خریداران نفت ایران هم به شدت محدود به چند کشور می‌شود و اگر تمدید معافیت‌های خریداران نفت ایران رخ نمی‌داد، میزان کاهش تولید و صادرات نفت روند تندتری را تجربه می‌کند.

چرا روحانی سراغ برجام رفت؟

حسن روحانی زمانی کلیددار نهاد ریاست جمهوری می‌شود که روند تخریب تولید و صادرات روزانه نفت ایران در نتیجه فشار سنگین تحریم‌ها ادامه می‌یابد و او و تیم دیپلماسی‌اش در زمانه‌ای وارد مذاکرات فشرده هسته‌ای با ۱+۵ می‌شود که هرچند آمارهای تولید و صادرات نفت کشور برای مدتی متوقف می‌شود اما گزارش‌های وزارت نفت به وضوح نشان از تندتر شدن میزان سقوط تولید و صادرات طلای سیاه ایران و وسیع‌تر شدن حجم تخریب تحریم‌ها بر صنعت نفت دارد. تولید نفت ایران در دو سال نخست دولت روحانی به ترتیب با افت ۶٫۷ درصدی در سال ۹۲ و ۱۲ درصدی در سال ۹۳ مواجه می‌شود و شوک سنگین‌تر در بخش صادرات نفت ایران آژیر خطر را به صدا درمی‌آورد. چرا که صادرات روزانه نفت ایران در سال ۹۲  رشد منفی ۱۱٫۳ درصد و در سال بعد هم منفی ۱۴٫۸ درصد را تجربه می‌کند.  

مذاکرات برای پایان دادن به مناقشه هسته‌ای بین ایران و ۱+۵ در زمانه‌ای آغاز و در نهایت به برجام ختم می‌شود که آمارها حکایت از آن دارد که تولید نفت ایران در سال ۹۳ با کاهشی ۱٫۰۴۳ میلیون بشکه‌ای در روز نسبت به نقطه اوج ۲۱ ساله گذشته به کمترین میزان ممکن یعنی ۳٫۰۶۳ هزار بشکه می‌رسد و صادرات نفت هم با سقوط ۱٫۲۵۶ میلیون بشکه‌ای مواجه شده است. دلیل اصلی تندتر شدن روند افت تولید و صادرات نفت ایران در فاصله سال‌های ۹۲ و ۹۳ ناشی از این است که کشورهای خریدار نفت و عمدتا دارای معافیت از وزارت خزانه‌داری آمریکا، با چالش عدم تمدید معافیت‌ها مواجه شده و نفت ایران روی آب کم کم بدون مشتری می‌ماند.

امضای و اجرای برجام اما نقطه عطفی در تاریخ ۲ دهه اخیر صنعت نفت ایران به شمار می‌رود و بر خلاف گفته‌ها و انتقادهای منتقدان و مخالفان، تولید نفت در سال ۱۳۹۵ به روزی ۳٫۷۶۲ میلیون بشکه و صادرات هم به ۲٫۲۲۴ هزار بشکه می‌رسد که رشدی ۱۶٫۴ درصدی در تولید و ۴۱٫۳ درصدی در صادرات نسبت به سال ۹۴ را نمایان می‌سازد. سال ۹۶ هم اوج تولید و صادرات نفت ایران پس از نزدیک به یک دهه چرا که تولید به روزانه ۳٫۸۴۹ میلیون بشکه و صادرات به ۲٫۳۲۵ میلیون بشکه می‌رسد

بازپس‌گیری بازار و حسرت دلارهای از دست رفته

سیاست نفتی دولت نخست حسن روحانی را می‌توان به ۲ مقطع متفاوت تقسیم کرد، ۲ سال نخست، دوران صبر و انتظار و البته تلاش برای احیای چاه‌های خاموش شده نفتی به سبب تحریم‌ها و فروش نرفتن نفت آنها و تمرکز بر سرمایه‌گذاری و آماده کردن شرایط جهت جهش تولید نفت ایران به ویژه در میدان‌های مشترک بود. با نزدیک شدن به روزهای امضای برجام و توافق هسته‌ای پیام از صنعت نفت به تیم مذاکره‌کننده منتقل می‌شود که نگران کاهش ظرفیت تولید نفت نباشید و ایران در کوتاه‌ترین زمان ممکن، سهم خود را پس می‌گیرد. پیامی امیدوارکننده البته در حسرت دلارهای از دست رفتن ۱۰ سال گذشته که نتیجه آن اوج‌گیری دوباره صادرات و تولید نفت ایران است. هرچند به دلیل تاخیر و تعلل و ابهام‌افرینی در ارتباط با مدل جدیدی قراردادهای نفتی، فرصت برای جذب سرمایه‌های خارجی در ۲ سال نخست برجام به آسانی از دست می‌رود تا حسرت دلارهای از دست رفته با خوشحالی کشورهای رقیب نفتی ایران یعنی عربستان، روسیه و چین با برداشت دلارهای بیشتر از بازارهای جهانی نفت وقتی بیشتر احساس شود، که در بهار ۹۷  سرانجام دولت وقت آمریکا تصمیم به خروج از برجام می‌گیرد و تحریم‌ها را برمی‌گردانند.

هرچند آمارها از وضعیت تولید و صادرات نفت ایران در ۳ سال اخیر یعنی ۹۷ تا ۹۹ در دسترس نیست اما گفته‌های مسئولان دولتی کاهش روزانه صادرات نفت در برخی مقاطع تا کمتر از ۵۰۰ هزار بشکه را هم تایید می‌کند. دولت حسن روحانی هنوز هم امیدوار است و سخت می‌کوشد تا دیوار تحریم‌ها علیه صنعت نفت ایران را بردارد یا آن را لرزان‌کند تا بلکه ایران نفت بیشتر بفروشد و جلوی فرآیند دلارهای از دست رفته را بگیرد.

سیاستی که نتیجه آن اصرار و پافشاری کم‌سابقه در سطح ارکان حاکمیت مبنی بر برداشته شدن تحریم‌ها حتی با از دست ندادن یک روز این روزها نمایان شده و سوال اصلی اما همچنان این است که چه کسی پاسخگوی دلارهای از دست رفته و فرصت‌های سوخته اقتصاد ایران است و اگر برجامی نبود، تولید نفت ایران حالا چه میزان بود و روزی چند بشکه نفت یا فرآورده‌های نفتی می‌توانستیم به دنیا بفروشیم؟ زیان سنگین عدم نفع ایران از بازار طلای سیاه، نشان می‌دهد که نه تحریم‌ها کاغذ پاره است و نه نعمت برای اقتصاد و مردم ایران و تلاش برای برداشتن تحریم‌ها یک ضرورت ملی است که نمی‌توان حتی یک روز را از دست داد. چالش اصلی اینجاست که کدام روش و سیاست به حل گره تحریم‌ها کمک می‌کند و تا چه میزان شرایط برای بهره‌مندی از دلارهای نفتی در آینده فراهم شده است چرا که بیم آن می‌رود با فرض برداشتن تحریم‌ها، دسترسی به دلارهای نفتی در بانک‌های خارجی این بار به بهانه قرار داشتن نام ایران در فهرست سیاه مالی دنیا، سخت و پرهزینه باشد.