پسابرجام، پایانی بر جدایی از جهان

جامعه شناسان اقتصادی به دو دسته بندی در مقولات رفاه معتقدند که یکی رفاه عینی یا مادی است و دیگری رفاه ذهنی. رفاه ذهنی یعنی احساسی که شهروندان یک کشور نسبت به آینده و سرنوشت اقتصادی شان دارند و چگونگی نگریستن آنان به وضعیت اقتصادی شان در آینده. رفاه ذهنی، یا همان احساس شهروندان نسبت به آینده، در پیشرفت و تلاش های اقتصادی آنان اثرگذار است. در واقع با کاهش سطح رفاه ذهنی در شهروندان، یک جامعه احساس سرخوشی یا خوشبختی کمتری می کند. تحریم اقتصادی ایران طی ده سال گذشته، از این منظر بر جامعه ایرانی اثرگذار بود و یکی از اثرات اجرایی شدن برجام و لغو تحریم ها، افزایش سطح رفاه ذهنی شهروندان در دوران پسابرجام است.

ما در جامعه ای زندگی می کنیم که بطور تقریبی دچار هویت های چندگانه است. در واقع هر شهروند چند هویت دارد و از جمله این هویت ها، هویت جهانی شدن ماست. شهروندان ایرانی، هرچند به یک هویت محلی و ملی برای خود قائلند اما، نمی توانند خود را فارغ از هویت جهانی به عنوان یک عضو از جامعه بشری به شمار نیاورند. رخدادهای خوب و بد در سراسر جهان، مثل رویدادهای ورزشی که خوشحال کننده است، یا مسائلی از قبیل حوادث تروریستی، هرچند در یک نقطه از کره زمین رخ می دهد اما احساس خوشحالی، ناامیدی یا وحشت از آن، همه جهان را در برمی گیرد و این مسئله، به همان هویت جهانی شهروندان در کشورهای مختلف بر می گردد. من فکر می کنم عصر پسابرجام، عصری است که در آن به بحران هویت جهانی شهروندان ایرانی، که خودشان را بواسطه تحریم جدا شده از جهان می دیدند، پایان داده خواهد شد. لغو تحریم ها و پایان بحران هویت جهانی، جامعه ایرانی را از این منظر متحول خواهد کرد. در پسابرجام همین مسئله که شهروندان ایرانی می توانند راحت تر به کشورهای دیگر سفر کنند، از نظر روانی اثرگذار است و این اثر مثبت، حتی شهروندانی را که امکانات رفتن به دیگر کشورها را ندارند هم، شامل می شود. روحیه شهروندان ایران تحت تاثیر این فکر که dislocate یا جدا شده از دیگر کشورهای جهان نیستند و به جامعه جهانی به اندازه شهروندان دیگر کشورها تعلق دارند، در پیشرفت اقتصادی کشور اثرگذار است. این بحث نه فقط از نظر جذب سرمایه گذاری خارجی بلکه از منظر فرهنگی هم قابل تحلیل و بررسی است. به هرحال در پسابرجام، شهروندان دیگر کشورها در قالب سفرهای توریستی به ایران خواهند آمد و از جاذبه های فرهنگی ایران دیدن می کنند. این سفرها و حضور گردشگران خارجی در ایران، نشان دهنده پیوند بین ایران و دیگر کشورها و ادغام با جامعه جهانی است که پیش از لغو تحریم ها شاهد آن نبودیم.

در دنیایی که ما آن را عصر مصرف یا جامعه مصرفی با سلطه فرهنگ مصرفی می نامیم، تحریم اثرات مخربی بر زندگی اجتماعی شهروندان دارد. در چنین جامعه ای، جهان بینی و سبک زندگی شهروندان مصرفی است. منظور من از مصرف در اینجا، فقط مصرف محصول نهایی نیست بلکه منظورم مصرف فرهنگی، زمان و مکان است. در واقع افراد در هنگام تحریم احساس می کنند که از همه جهت تحریم شدند. این تحریم فقط تحریم جنس نبود چون مصرف فقط مصرف کالا نیست بلکه مصرف هویت تا مصرف فرهنگ هم از مسائلی است که در دوران تحریم، شهروندان از آن منع می شوند. شما وقتی جامعه ای را تحریم می کنید، این تحریم شامل هرچیزی حتی حق مصرف برای هویت آن شهروندان هم هست. درواقع، اُوبژه های مصرف همه جا وجود دارد و وقتی شهروندان ببینید که نمی توانند به آن اُوبژه ها دست پیدا کنند، احساس محرومیت مضاعف می کنند. محققان جامعه مصرفی معتقدند شهروندان یک جامعه مصرفی در هنگام تحریم، شبیه به مصرف کنندگانی اند که مجبور به خرید ویترینی شده اند. یعنی اقلام و اوبژه های مختلفی ارائه شده که می خواهیم با مصرف آن هویت بگیریم اما فقط می توانیم عکس و فیلمش را ببینیم و نمی توانیم آن را مصرف کنیم. اتفاقی که در سال های اول بعد از انقلاب در ایران شاهد آن بودیم، مصداقی از همین نکته است. وقتی نمایشگاه های خارجی در ایران برگزار می شد، آنقدر جدا از دنیا بودیم که مردم برای دیدن کاتالوگ ها اشتیاق بیش از حدی نشان می دادند تا جایی که خارجی ها، کاتالوگ ها را به دلیل هجوم مردم به سمت آن ها پرت می کردند. این مسئله نشان می دهد که تحریم چه از خارج، چه از داخل چه اثراتی دارد و البته، نکته دیگر اینکه راه کنترل مصرف، قطع ارتباط نیست بلکه باید شهروندان را به این آگاهی مجهز کرد که چه مصرفی برای آن ها پرمخاطره است و چه مصرفی کم مخاطره. درواقع باید برای مصرف به آن ها آگاهی داد. این نکته مهمی در عصر پسابرجام است. ما تنها در مصرف کالا در زمان تحریم، دچار مشکل نشدیم. مصرف فرهنگی و ارتباط فرهنگی ما که در ادامه عرض می کنم که چه تاثیری مثبتی در مقابله با تهاجم فرهنگی دارد، در دوره تحریم دچار مشکل شد. اساتید دانشگاه ها، نمی توانستند مقاله های علمی شان را در ژورنال های علمی جهان منتشر کنند و در این زمینه، بسیاری از اساتید، اُفت شدید داشتند. مقالات ارسال می شد اما ژورنال ها به این دلیل که ایران تحریم است، بررسی نکرده این مقالات را رد می کردند. این نگاه منفی نسبت به اساتید ایرانی هم بر تولید علم و هم بر مسائل فرهنگی اثرگذار بود. دیدو بازدیدهای فرهنگی تحت شعاع تحریم ها به کمترین حد ممکن رسیده بود. این برای کشوری مثل ایران که به فرهنگ و تمدنش می بالد، نکته منفی است و بعد از اجرایی شدن برجام و لغو تحریم ها، فرهنگ ما می تواند بیش از گذشته به جهانیان عرضه شود. حضور گردشگران خارجی در ایران می تواند در زمینه مقابله با تهاجم فرهنگی که ما سالیان است برای آن برنامه داریم موثر عمل کند. به این دلیل که یکی از راه های جلوگیری از تهاجم فرهنگی این است که ما فرهنگ خودمان را به گردشگران خارجی که به کشورمان سفر می کنند، عرضه کنیم. در طول تاریخ می بینیم که سفرنامه های گردشگران از کشور ما بی سابقه است و نشان می دهد که چقدر تحت تاثیر فرهنگ ایرانی قرار گرفته اند. صنعت گردشگری که پس از لغو تحریم و در پسابرجام رونق خواهد گرفت، صرفا برای ایران مزیت های مادی مثل ورود سرمایه و پول به کشور ندارد بلکه مزیت ما در گردشگری، کالای فرهنگی است که می توانیم به گردشگران خارجی ارائه کنیم.

نکته دیگر در پسابرجام مربوط به نقش بخش خصوصی در جذب سرمایه گذاری خارجی است. بطور تقریبی بیشتر کشورهای دنیا به سمت اقتصاد آزاد حرکت می کنند و البته منظور من از اقتصاد آزاد، اقتصاد باز نیست. در اقتصاد آزاد، این کنشگران هستند که با هم ارتباط می گیرند و تعامل می کنند نه صرف دولت ها. ممکن است شرکت های بزرگی نفتی با ایران وارد مذاکره شوند و حاضر به کار در ایران و سرمایه گذاری در این حوزه باشند اما در سایر حوزه ها، نکته مهم این است که بخش خصوصی ایران توان و بستر ارتباط گیری با شرکت های خارجی را داشته باشد. سرمایه گذاری خارجی به معنای موثر در ارتقای اقتصاد زمانی معنا پیدا می کند که بخش خصوصی بتواند در پسابرجام، با شرکت های مطرح ارتباط بگیرد و فعالیت مشترک انجام دهد. در واقع ما اگر در ایران بخش خصوصی قوی داشتیم، هرگز تحریم نمی شدیم و این را سیاستمدارانی که تکیه زیادی به بحث مقاومت در دوران تحریم ها دارند باید مدنظر داشته باشند. در صورت قدرت بخش خصوصی در ایران، این بخش همکاران و همتایانی در خارج از کشور پیدا می کند که پیوندهای اقتصادی را قوی می کنند و هزینه تحریم را برای کشورهای دیگر بالا می برند. متاسفانه ما پس از انقلاب اسلامی، بخش خصوصی نداشتیم که این پیوند قوی را برقرار کند و اگر قصد داریم در آینده با مشکل تحریم مواجه نشویم، باید بخش خصوصی را همتای بخش خصوصی کشورهای پیشرفته برای جذب سرمایه گذاران خارجی توسعه دهیم. اگر بانک های خصوصی در ایران وجود داشته باشد، کشورهای توسعه یافته تمایل بیشتری برای کار با بخش خصوصی دارند. آن ها می توانند در فرایند بهبود تعاملات، نهادهای مشترکی مثل اتاق های مشترک بازرگانی ایجاد کنند و در قالب جامعه مدنی بین المللی، در ایران و خارج از کشور فعالیت کنند. این نهادهای مدنی مرتبط با ایران و کشورهای دیگر می تواند عاملی برای جلوگیری از اقدامات خصومت آمیز و غیردیپلماتیک کشورها غلیه ایران باشد. این مسئله در تاریخ اقتصادی ایران سابقه دارد. در دوره پهلوی، چند صنعت گر ایرانی، صادرکننده پنبه به چین بودند یا زمانی که با عراق رابطه خوبی نداشتیم، تجار توانستند رابطه اقتصادی برقرار کنند. این یک تجربه بین المللی است. شما می بینید که امروز در اروپا، هیچ خصومتی بین کشورها وجود ندارد درحالیکه این کشورها، ۵۰ سال پیش باهم می جنگیدند. دلیل عدم خصومت امروز با وجود جنگ جهانی در تاریخ این کشورها این است که بعد از اجرایی شدن برنامه مارشال، بخش خصوصی در این کشورها قوی شد و بخش خصوصی است که در کشورهای اروپایی به دولت ها دستور می دهد. ما اگر می خواهیم سیاستگذاران در سطح اقتصاد کلان راه درست را در پیش بگیرند باید، بخش خصوصی را قوی و مستقل کنیم تا براساس منافع ملی، جلوی سیاستگذاری های غیراصولی را بگیرد. مسئولیت بخش خصوصی در این شرایط این است که مالیات بدهد تا گروه های کم درآمد از این مالیات استفاده کنند. این یک چرخه طبیعی و عرف در اقتصادهای جهان است. در پسابرجام تقویت بخش خصوصی اهمیت دارد و اینکه دولت تلاش کند، خودش را از درآمدهای نفت رها کرده و بیشتر به مالیات بخش خصوصی که زمینه تقویت آن را فراهم کرده تکیه کند. درآمد نفت باعث شده دولت وابستگی کمتری به طبقات اجتماعی در ایران داشته باشد و این درحالی است که یک دولت قوی، دولتی است که کمتر به نفت و بیشتر به درآمد حاصل از کار طبقات اجتماعی و مالیات وابسته باشد. منبع: هفته نامه صدا